ZMIANY WIZUALNE W “USTAWIE O PRAWACH KLIENTA”

Każda próba uproszczenia aktu prawnego, zwłaszcza jego treści może być obarczona znacznym ryzykiem zmiany sensu przepisów. Istnieje jednak kategoria „usprawnień”, które można uznać za mniej inwazyjne. Dotyczą one przede wszystkim typografii oraz topografii dokumentu, czyli jego układu i formy.

W “Ustawie o prawach klienta”, która jest uproszczoną wersją oryginalnej Ustawy o prawach konsumenta z 30 maja 2014r., wprowadziłam zmiany językowe oraz wizualne. Jednym z wprowadzonych rozwiązań była strona główna, która okazała się szczególnie przydatna dla tzw. laików, umożliwiając tej grupie łatwiejsze zrozumienie celu i przeznaczenia dokumentu. Typografia zastosowana w “Ustawie o prawach klienta”, obejmująca szerokie marginesy, wyróżnianie sekcji odpowiednią czcionką wprowadzenie ikon oraz tabel została doceniona przez respondentów, którzy przyznawali wysokie oceny za przejrzystość dokumentu.

SPIS TREŚCI W POLSKICH USTAWACH

Kolejnym narzędziem, które znacząco ułatwiło nawigację po “Ustawie o prawach klienta” oraz skróciło czas wyszukiwania konkretnych zapisów był spis treści. Obecnie w oficjalnych wersjach polskich aktów prawnych to rozwiązanie nie jest wykorzystywane. Spis treści w ustawach mógłby znacząco ułatwić poruszanie się po długich i złożonych aktach prawnych. Użytkownik, który chce szybko znaleźć interesujący go przepis, mógłby skorzystać z intuicyjnej mapy dokumentu.

W dobie cyfryzacji i rozwoju standardów projektowania zorientowanego na użytkownika (UX), przejrzystość dokumentów prawnych staje się coraz ważniejsza. W Wielkiej Brytanii spis treści w aktach prawnych jest standardem (https://www.legislation.gov.uk). Podobnie w Niemczech (niemiecki podręcznik techniki prawodawczej), gdzie prawodawcy starają się, aby przepisy były bardziej dostępne i zrozumiałe dla zwykłego obywatela.

Stopniowe upraszczanie tekstów prawnych

Warto zwrócić uwagę na dwa ważne aspekty dotyczące prób upraszczania tekstów prawnych. Być może zmiany w oficjalnych wersjach polskich aktów prawnych takie jak dodawanie spisów treści w ogóle nie są potrzebne. Istnieje uzasadniona obawa, że zwykli obywatele i tak nie korzystają bezpośrednio z treści ustaw. W praktyce, większość osób szuka interpretacji i wyjaśnień w źródłach pośrednich, takich jak komentarze prawników, opracowania czy portale internetowe. Po drugie, usprawnienia wizualne nie zmienią faktu, że język prawny nadal pozostaje trudny do zrozumienia.

Idealnie byłoby jednocześnie uprościć treść ustaw, tam gdzie jest możliwe oraz zadbać o jej intuicyjny wygląd i układ. Może być to jednak zadanie zbyt trudne, a nawet niemożliwe do realizacji. Z kolei, wprowadzenie spisów treści oraz zmiany w wyglądzie i układzie polskich tekstów prawnych wydaje się być krokiem w dobrym kierunku. Choć z pewnością nie rozwiąże to wszystkich problemów związanych z dostępnością i zrozumiałością przepisów, to tego typu “usprawnienia”, mogą być elementem stopniowego uproszczenia prawa. Można zacząć od ułatwienia nawigacji i poprawy przejrzystości, a w dalszej kolejności prowadzić reformy samej treści i języka ustaw, tam gdzie będzie to możliwe.

Teksty prawne, takie jak umowy, regulaminy nie nalezą do standardowych tekstów użytkowych. Jeszcze trudniejszy przypadek to teksty aktów prawnych, które często regulują prawa i obowiązki szerokiego grona odbiorców. Przystępne i zrozumiałe akty prawne to nie tylko kwestia dostępu do informacji, ale także podstawowe prawo każdego obywatela, dlatego warto zacząć testować takie treści z odbiorcami, po to by w oparciu o uzyskane informacje tworzyć kolejne, bardziej przystępne wersje. Kluczem do badania przystępności tekstów prawnych jest zadawanie właściwych pytań, odpowiednim osobom.

WAŻNE PYTANIA

Oczywiście, badanie tekstów prawnych, to nie lada wyzwanie. W tym przypadku nie możemy ograniczyć się do pytania respondentów o to, czy tekst dobrze brzmi i ładnie wygląda. Przed rozpoczęciem badań, warto ustalić na jakie pytania chcemy odpowiedzieć, a później dobrać odpowiednie metody badawcze:

• Czy tekst jest zrozumiały?
  Teksty prawne są bardzo sformalizowane, regulują skompilowane obszary i odbiorcy bez wykształcenia prawniczego mogą mieć spore trudności z ich zrozumieniem. Kluczowe jest zweryfikowanie przede wszystkim z tymi odbiorcami, czy są w stanie zrozumieć to co przeczytali, oraz czy potrafią wykorzystać zdobytą wiedzę zgodnie ze swoimi potrzebami.
• Czy dokument jest wizualnie przystępny, czy łatwo znaleźć w nim potrzebne informacje?
  Elementy graficzne, wskazówki pomagające w nawigacji, spisy treści mogą sprawić, że teksty są bardziej przystępne. Wato zapytać respondentów, czy z łatwością znajdują to czego potrzebują i czy dokument jest dla nich wizualnie przystępny
• Czy tekst jest rzetelny merytorycznie?
  Tworzenie zrozumiałych i przystępnych tekstów prawnych nie może oznaczać rezygnacji z precyzji. Profesjonaliści z branży prawniczej mogą ocenić czy merytoryka dokumentu jest np. zgodna z przepisami prawa. Z kolei, badając efekty upraszczania np. ustaw konieczne jest ustalenie czy wprowadzone zmiany wpłynęły na sposób odczytania treści aktu prawnego.

METODY BADAWCZE i TECHNOLOGIE

Do badania przystępności tekstów prawnych można z powodzeniem zastosować wiele metod badawczych i technologii, które obecnie wykorzystywane są np. w badaniach użyteczności interfejsów cyfrowych. Dziedzina prawa może skorzystać z innowacji i doświadczeń innych sektorów, adaptując narzędzia i techniki do własnych potrzeb. Kluczowym aspektem jest umiejętność czerpania inspiracji z innych dziedzin i wybierania tych rozwiązań, które najlepiej pasują do specyfiki tekstu prawnego.

• Badania ankietowe
  Badania ankietowe to najbardziej popularna metoda zbierania danych. Polegają one na zadawaniu respondentom serii pytań, które mogą mieć różną formę. Ankiety mogą być przeprowadzane osobiście, telefonicznie lub przez internet. Pozwalają na dotarcie do dużej liczby respondentów w stosunkowo krótkim czasie, co może dawać reprezentatywne dane dla większej populacji. Tego rodzaju badania, mogą się sprawdzić m.in. czy ocenie aspektów wizualnych tekstów prawnych.
• Grupy fokusowe i wywiady
  To popularne metody badania jakościowego, które pozwalają zbadać opinie, postawy i reakcje grupy ludzi na określony temat lub produkt. Badania realizowane są w grupie ok. 6-12 osób i prowadzi je moderator, który kieruje dyskusją i zadaje pytania oparte na wcześniej przygotowanym scenariuszu. Warto korzystać z tej metody zwłaszcza podczas testowania przystępności tekstów prawnych. Pogłębione wywiady dadzą nam szasnę dotrzeć do wielu cennych informacji, o odczuciach i doświadczeniach naszych odbiorców.
• Testy użyteczności
  To metoda oceny produktu lub usługi poprzez obserwację użytkowników podczas wykonywania określonych zadań. Celem tych badań jest zrozumienie, gdzie użytkownicy napotykają problemy, a gdzie są zadowoleni z doświadczenia. Ideę testów użyteczności można wykorzystać do badań przystępności dokumentów prawniczych. Można poprosić uczestników o przeczytanie przygotowanego przez Nas tekstu i wykonanie określonych zadań (np. odpowiedź na pytania, które dotyczą obowiązków lub przysługujących uprawnień).
• Przydatne technologie
  Projektując badania, warto rozważyć wykorzystanie narzędzi do mierzenia przystępności tekstu np. logios lub jasnopis Mierzą one zrozumiałość tekstu poprzez zaawansowane analizy językowe tekstu. Niezwykle cenna podczas badania użyteczności cyfrowych produktów lub usług jest również technologia eye tracking pozwalająca na rejestrowanie ruchów gałek ocznych i punktów, na które patrzy osoba badana. Dzięki tej technologii możemy uzyskać cenne informacje na temat tego, co przyciąga uwagę badanych, jak długo skupiają się na konkretnych elementach oraz jakie ścieżki wzrokowe wybierają podczas obserwacji. Ta technologia może być szczególnie przydatna, kiedy chcemy przetestować z odbiorcami np. cyfrową wersję rozbudowanych dokumentów prawniczych, które zawierają takie elementy jak spisy treści czy interaktywne odnośniki.

Organizacja badań tekstów prawnych, jest złożonym przedsięwzięciem, ponieważ oceny zrozumiałości takich treści nie należy sprowadzać jedynie do aspektów semantycznych lub wizualnych. Dlatego tak ważne jest, by zadawać właściwe pytania, odpowiednim osobom, i wykorzystywać różne warianty dostępnych i popularnych na rynku metod badawczych.

Ruch plain language lat staje się w Polsce co raz bardziej popularny. Prosty język to przystępna i efektywna komunikacja, wykorzystywana dziś przez wiele instytucji publicznych oraz komercyjnych. Standard prostego języka znajdziecie dziś między innymi w pismach wielu banków, ubezpieczalni oraz przede wszystkim urzędów.

Plain legal language to standard prostego języka, który może mieć zastosowanie w teksach prawniczych (gdzie prawnicy, którzy mówią o prawie np. porada prawna) i tekstach prawnych (gdzie prawodawca reguluje prawo np. ustawą) Pomimo tego, że to najtrudniejsza kategoria tekstów formalnych, w wielu krajach plain legal language jest formalnie obowiązującym standardem.

Kluczowe elementy plain legal language

1. Tekst jest jasny i zrozumiały dla odbiorcy, który ma motywacje i chce poznać swoje prawa i obowiązki
2. Wszystkie wymagane informacje są przekazane w sposób rzetelny i precyzyjny.
3. Próby zwiększania przystępności tekstów prawnych i prawniczych powinny być podejmowane przede wszystkim przez prawników przy współpracy z językoznawcami.

Teksty prawne i prawnicze, nigdy nie będą miały takiego samego poziomu przystępności, jak dokumenty urzędowe czy komercyjne. Mimo to, powinny być podejmowane wysiłki by były maksymalnie zrozumiałe dla odbiorcy, który nie jest prawnikiem tam, gdzie jest to możliwe.

Żeby przekonać się o tym, czy można przygotować przystępną ustawę, nie tracąc przy tym kluczowej dla aktów prawnych precyzji, postanowiłam przeprowadzić eksperyment uproszczenia obowiązującego w Polsce aktu prawnego. Wybór padł na Ustawę o prawach konsumenta z 30 maja 2014 r.:

1. Reguluje ona prawa i obowiązki dotyczące naszej codzienności, takie jak np. prawo odstąpienia od umowy zawartej przez Internet;
2. Grupa potencjalnych odbiorców ustawy jest szeroka i różnorodna;
3. Ustawa jest przykładem aktualnej techniki prawodawczej w Polsce.

Nie miałam gotowej recepty na upraszczanie aktów prawnych. Celem eksperymentu było przede wszystkim rozpoczęcie dyskusji o tym, czy istnieje potencjał zwiększania przystępności aktów prawnych w Polsce w oparciu o techniki plain legal language.

Istotne elementy eksperymentu:

• uproszczoną ustawę nazwałam „Ustawa o prawach klienta”;
• zastosowałam szeroki wachlarz narzędzi plain legal language dotyczący m.in. budowy zdań, wyrazów, typografii. Dodałam również, nie pojawiające się dotąd w polskiej praktyce legislacyjnej, takie elementy jak strona tytułowa, spis treści czy streszczenie ustawy;
• założyłam, że odbiorcy uproszczonej ustawy to świadomi, dobrze wykształceni obywatele, którzy mają motywację do poznania swoich praw i obowiązków;
• efekty eksperymentu zweryfikowałam z użytkownikami – zwykłymi obywatelami oraz prawnikami. Zbadałam czy „Ustawa o prawach klienta” jest zrozumiała i przystępna oraz czy jest tak samo precyzyjna jak oryginalna ustawa;

W „Ustawie o prawach klienta” wprowadziłam zmiany językowe oraz wizualne, wykorzystując techniki i narzędzia plain legal language – poniżej ich charakterystyka.

PROJEKTOWANIE DOKUMENTU

Na etapie projektowania, zmieniłam kompozycje całego dokumentu. Dużą uwagę przywiązałam do tzw „pierwszego wrażenia”. Zadbałam o to, żeby odbiorca nie miał wątpliwości jaki akt prawny czyta i gdzie znajdzie interesujące go informacje.

Zastosowane narzędzia: strona tytułowa, spis treści, streszczenie ustawy, słownik pojęć

ORGANIZACJA

Organizując ustawę na nowo, wprowadziłam do dokumentu dużo światła, elementy graficzne dzięki czemu tekst może być bardziej czytelny.  Skupiłam się na segmentacji tekstu zmieniając nieznacznie kolejność niektórych rozdziałów, wyraźnie oddzielając od siebie poszczególne sekcje.

Zastosowane narzędzia: podział na sekcje, tabele, ikony, grafiki, marginesy, odsyłacze, aktywne linki (hiperłącza)

BUDOWA ZDAŃ

Najtrudniejsze zadanie wiązało się z ingerencją w warstwę językową oryginalnej ustawy. W tym zakresie, starając się nie zmienić merytoryki skróciłam wielokrotnie złożone zdania i starałam się zastosować naturalną gramatykę.

Zastosowane narzędzia: częste stawianie kropek, unikanie strony biernej, form bezosobowych poprzez oznaczenie podmiotu, częste używanie czasowników

WYRAZY

Idealnie byłoby używać takich sformułowań, które są zrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy. Należy przy tym pamiętać, że język prawny generuje jednak wiele fundamentalnych z perspektywy prawa sformułowań i wyrażeń, których brzmienia nie powinno się zmieniać. W takim przypadku koniecznie było rozszerzenie słownika pojęć.

Zastosowane narzędzia: używanie powszechnie używanych wyrazów (np. zamiast „być zobowiązanym” – „musieć”; „konsument” – „klient”), usuwanie zbędnych wyrazów, rozszerzenie słownika pojęć.

Badania z użytkownikami

W 2019 roku przeprowadziłam badania użyteczności oryginalnej ustawy oraz „Ustawy o prawach klienta”, w której wzięło udział w sumie 289 osób.

Najważniejsze wnioski:

• „Ustawę o prawach klienta” oceniono wyżej niż oryginalną ustawę w aspektach związanych ze zrozumiałym słownictwem, przejrzystością i wyglądem;
• w większości przypadków prawnicy udzielali takich samych odpowiedzi na pytania o prawa i obowiązki konsumenta oraz przedsiębiorcy niezależnie od wersji ustawy, którą otrzymali podczas badania
• spis treści uproszczonej ustawy wpłynął na poprawę czasu znajdowania odpowiednich przepisów.

Dzisiaj co raz częściej zwraca się uwagę na jasność i zrozumiałość komunikacji. Dotyczy to nie tylko reklam, instrukcji obsługi czy artykułów, ale również dokumentów prawnych. Legal design to podejście do tworzenia i prezentowania umów regulaminów, a nawet aktów prawnych w sposób bardziej zrozumiały i przystępny dla użytkowników. Jego celem jest uczynienie treści prawnych bardziej dostępnych dla szerokiej grupy odbiorców, nie tylko dla prawników.

Tworzenie zrozumiałych i przystępnych tekstów prawnych nie oznacza rezygnacji z precyzji. Chodzi o to, by informacje były prezentowane w sposób, który jest dostępny dla większej liczby osób, jednocześnie zachowując merytorykę treści prawniczych.